Ses bilimi, (fonoloji, fonetik dil) belirli dil seslerini (fonemler) inceleyen bir bilim dalıdır. Ses bilimi dil içindeki seslerin işlevlerini inceler. Konuşma seslerinin eklemlenmesi (articulatory), nakli (transport), alınması (receival) ile ilgili bir bilim dalıdır. Fonetiğin bu üç çalışma alanına karşılık gelen üç branşı vardır: eklemleme (articulatory), akustik ve işitim fonetiği (auditory phonetics). Fonolojiye zıt olarak, fonetik konuşma seslerinin fizikî yönüyle ilgilenir. Konuşma seslerinin tam bir transkripsiyonunu vermek için, birkaç özel alfabe vardır. Bu alfabelerden en çok kullanılanı bu metinde bulacağınız alfabe olan IPA’dır.FONETİK ya da sesbilgisi bir dildeki seslerin oluşumunu, aktarılmasını ve algılanmasını inceler. Bir dilin en yalın ve temel öğesi olan ses, insan gırtlağındaki ses tellerinin titreşi-miyle oluşur; küçükdil, dil, dudaklar, damak, geniz, dişler gibi organlarla değişik nitelikler kazanır. Fonetik insan sesiyle ilgili çalışmalar yapar. Doğadaki öteki canlıların ya da cansız­ların çıkardığı sesler fonetiğin uğraş alanı dışında kalır. Fonetik, insanın çıkarabildiği tüm sesleri incelerken belirli bir dile bağlı kalmaz. Başka bir deyişle fonetik bir dildeki sesleri değil, genel olarak sesleri inceler. Buna göre fonetiğin bazen fizik, bazen de fizyoloji ile ilişkisi olur.


Dilbilim alanında seslerle ilgilenen bir dal daha vardır. Fonoloji ya da sesbilim denen bu dal ile fonetiği birbirine karıştırmamak gere­kir. Fonoloji sesleri bildirişim açısından ince­ler; seslerin yüklendikleri görevleri göz önüne alır ve dilbilim yöntemleriyle iş görür. Sesler aracılığıyla oluşan ve kendine göre ayırıcı bir özelliği bulunan bir birim olarak tanımlayabi­leceğimiz sesbirim ya da fonem, sesbilgisinin temel yapı taşıdır. Sesbirimler iki eğik çizgi arasında gösterilir.
Örneğin /p/, Ibl birer sesbirimdir. "So pa", "So ba" sözcüklerini anlam açısından ayıran bu /p/ ve Ibl sesleridir. Sesbilgisi her sesbiriminin nasıl oluştuğunu, fiziksel özelliklerini ve nasıl algılandığını in­celer.
Örneğin İpi sesi Türkçe'de çift dudaksıl, süreksiz ve titreşimsizdir. Bir sesin sesbirim olarak tanımlanabilmesi için hem sözcük ba­şında, sözcük sonunda hem de ortasında görülebilmesi gerekir. Bu nedenle, örneğin, Türkçe'de /ğ/ bir sesbirim değildir. Çünkü /ğ/ ile başlayan Türkçe bir sözcük bulunmamak­tadır.
Sesbilgisi, ayrıca, konuşma işinin gerçekleş­mesi, konuşma sırasında seslerin üretilişi, bunların çıkış yerleri ve biçimleri, hece, vur­gu, ton gibi kavramları, seslerin öbeklendirilmesi gibi konuları inceler


Osmanlı Türkçesi: mebhâs-ı asvât-ı melfûze, Almanca: Phonologie, Fransızca: phonologie,
İngilizce: phonology, phonomics

1. Ses Biliminin Tanımı
Ses bilimi, ses birimi (fonem, phonem) adı verilen ve anlam ayırd edici özelliği bulunan dil içindeki seslerin işlevlerini/görevlerini inceleyen dil bilimi koludur. Bu yönüyle kimi dilcilerce, görevsel ses bilgisi diye de adlandırılır. Hece yapısı, vurgu, aksan, titremleme ve ses olayları gibi konular ses biliminin inceleme alanında yer alır.
Diller, bir dilin lehçeleri ya da ağızları arasında bile ses dizimi bakımından farklılıklar söz konusudur. Aynı dile ait kelimenin farklı coğrafyalarda farklı seslerle telaffuz edildiğine duyabilirsiniz. Türkiye Türkçesinde ölçünlü dildeki "kazak" kelimesinin, İsparta Eğridir'de "gazak", Senirkent'te ise "gozak" biçiminde telaffuz edilmesi buna örnek gösterilebilir. Yine bir geniz sesi olan nasal n [ñ] ölçünlü dilden kalktığı için, "baña" kelimesi normal n ile "bana" biçimiyle telaffuz edilmektedir.

2. Ses Değişmeleri
Ses değişmesi, dildeki konuşma seslerinden birinin diğerinin yerine geçmesi ya da türemesi ve düşmesi olarak tanımlanabilir. Dil bilimciler, dillerin çoğunlukla benzer ses değişimlerine uğradığını göstererek konuyla ilgili evrensel kurallar ortaya koymaya çalışmaktadır.
Dil biliminde ses değişmelerine yönelik üç farklı yaklaşım vardır: Yeni Dilbilgiciler (Neogrammarians), Yapısalcılar (Structuralists) ve Üreticiler (Generativists)(1).
2.1. Ses Değişmelerinin Nedenleri
Ses değişmeleri dilin kendi iç dinamiklerinden kaynaklandığı gibi, dil dışı psikolojik, sosyolojik, nörofizyolojik nedenlerden meydana gelebilir. Bir biçim birimi (morfem, Türkçede kelime ve ekler) eş zamanlı ya da art zamanlı olarak ses değişmesine uğrayabilir. Özellikle köken (etimoloji) sözlükleri art zamanlı değişmeleri göstermesi bakımından önemli kaynakları oluşturur. Ses değişmeleri, bir dilin ses dizimi kurallarına uymayan alıntı biçim birimlerinde sıklıkla görülür.
2.2. Ses Değişmelerinin Sınıflandırılması (2)
2.2.1. Aykırılaşma (Dissimilation)
2.2.2. Benzeşme (Assimilation)
a. Kaynaşım (Coalescence)
b. Eşsöyleyiş (Coarticulation)
c. Damaksılaşma (Palatalization)
d. Artdamaksıllaşma (Velarization)
e. Dudaksıllaşma (Labialisation)
f. Önötümlüleşme (Initial voicing)
g. Sonötümsüzleşme (Final devoicing)
h. Ünlü Atlaması (Metaphony)
Ünlü uyumu (Vowel Harmony)
Tını Değişimi (Umlaut))
i. Ünsüz Uyumu (Consonant harmony)
2.2.2. Birleşimli Biçim (Sandhi)
a. Ulama (Liason)
b. Ünsüz Değişimi (Consonant mutation)
c. Titremli Birleşimli Biçim (Tone sandhi)
d. Ünlü Boşluğu (Hiatus)
e. Derilme (Synalepha)
f. Ünlü Düşmesi (Elision)
g. Ünlü Göçüşmesi (Crasis)
h. Ünlü Çatışması (Synaeresis)
Karşıtı: İki Ünlünün Ayrılması (Diaeresis)
i. İki Ünlü Birleşmesi (Synizesis)
2.2.3. İz Kalıntısı ? (Cheshirisation)
a. Denkleştirici Uzatma (Compensatory lengthening)
b. Genizsileşme (Nasalization)
c. Tonogenesis
d. Floating tone
2.2.4. Göçüşme (Metathesis): Bir kelimede seslerin ya da hecelerin yer değiştirmesidir. Genellikle bitişik seslerin yer değiştirdiği görülür. Türkçede köprü=körpü, kibrit=kirbit, toprak=torpak, ekşi=eşki gibi.
2.2.5. Ses Düşmesi (Elision)
a. Önses Düşmesi (Aphaeresis)
b. İç Ses Düşmesi (Synocope)
c. Sonses Düşmesi (Apocope)
d. Hece Düşmesi (Haplology)
e. Kaynaşma (Fusion)
f. Demetçik Daralması (Cluster reduction)
2.2.6. Ses Türemesi (Epenthesis)
a. Ünlü Türemesi (Anaptyxis)
b. Ünsüz Türemesi (Excrescence)
c. Önseste Türeme (Prosthesis)
d. Sonseste Türeme (Paragoge)
e. Unpacking
f. Vowel breaking (diphthongization)
2.2.7. Ses Yumuşaması (Lenition): Birçok dilde görülen ünsüz değişimi türüdür. Benzeşme ile birlikte, dillerin tarihsel değişimlerine öncülük eder.
a. Ünsüz Aşamalanması (Consonant gradation): Çeşitli derecelerde ünsüz değişiminin olduğu ünsüz değişimi türüdür.
b. Ünsüz Ötümlüleşmesi ve Ötümsüzleşmesi (Consonant voicing and devoicing): İngilizcede cat+s>ca ts
c. Sızıcılaşma (Spirantization)
d. R'leşme (Rhotacism)
e. L Ötümlüleşmesi (L-vocalization)
f. Yer Yitimi (Debuccalization)

Dipnotlar:
(1) McMAHON, April M. S. (1994), Understanding Language Change, Cambridge University Press, s.14.
(2) (http://wapedia.mobi/en/Sound_change sayfasındaki sınıflandırma dikkate alınmıştır. 06 Ocak 2010)


* * * * * * *


Sesbilimde, sesbilgisi gibi, kendi içinde birçok alana ayrılır. Bu alanlararı aşağıdaki biçimde gösterebiliriz:

Genel sesbilim

Bu bilimin inceleme alanı oldukça geniştir. Sadece bir dilin sesbilimsel dizgesini değil, bütün dillerin sesbilimsel dizgelerini ve bunların işleyiş kurallarını incelemeyi amaç edinir.

Karşılaştırmalı sesbilim

Bir ya da birçok dilin sesbilimsel dizgelerini birbiriyle karşılaştırarak bunlar arasındaki farklılıkları ve benzerlikleri ortaya koymayı amaçlar. Bu bilimin elde etmiş olduğu bulgular çeşitli amaçlar için uygulanabilir.

Eşsüremli

Kısaca tanımlamak gerekirse, bir dilin sesbilimsel düzgesindeki evrimi göz önünde bulundurmadan, sadece bu dilin belli bir döneminde yer alan sesbilimsel dizgesini bir bütün olarak alır.

Artsürmeli sesbilim

Eşsüremli sesbilim aksine, sesbilimsel dizgelerin evrimini, bir dil durumundan öbürüne geçişte ortaya çıkan değişimleri ortaya çıkarmaya çalışır.

Ayırt edici özellikler

Fonolojinin bir başka önemli alanı ise ayırt edici özelliklerle ilgilenir. Bu bağlamda örneğin “sessiz” veya “seslendirici” gibi “üst sınıf özellikleri”nden bahsetmek mümkündür. Anılan bu özellikler yine “laryngal” özelliklerden ayrı tutulur (örneğin seslilik veya nefes vurgusu gibi); bunun yanı sıra seslendirmenin biçimine göre özellikler taşıyabilir (örneğin “burun sesi”); ya da seslendirmenin yerine göre özellikler belirlenebilir (örneğin dudaklı, gırtlaktan seslendirme vs.) Bu anlamda sesler farklı özelliklerin birer “matrix”i olarak da betimlenebilmektedir.

* * * * *

Sesbilim Abecesi (Alfabesi)

Ünlüler
IPA International Phonetic Association anlamı taşımaktadır.
Harf / IPA özellikleri (çene, dudak biçimi, dilin devinimi) / Örnek


a [A] / geniş, düz, arkadil / anı [ÈAn1]
[a] / geniş, düz, öndil / laf [Èlaf]
e [e] / geniş, düz, öndil (kapalı) / elma [elÈmA]
[E] / geniş, düz, öndil (açık) / dere [deÈrE]
ı [1] / dar, düz, arkadil / ısı [1Ès1]
i [i] / dar, düz, öndil (açık) / iğde [iùÈdE]
[I] / dar, düz, öndil (kapalı) / simit [sIÈmIt]
o [O] / geniş, yuvarlak, arkadil (açık) / soru [s'ÈRu]
[o] / geniş, yuvarlak, arkadil (kapalı) / oğlak [oùÈlAk]
ö [¿] / geniş, yuvarlak, öndil (açık) / örtü [¿RÈtY]
[O] / geniş, yuvarlak, öndil (kapalı) / öğren [OùÈREn]
u [U] / dar, yuvarlak, arkadil (açık) / kulak [kUÈlAk]
[u] / dar, yuvarlak, arkadil (kapalı) / uğur [uùÄ]
ü [y] / dar, yuvarlak, öndil (açık) / ümit [YÈmIt]
[Y] / dar, yuvarlak, öndil (kapalı) / düğme [dyùÈmE]Ünsüzler
Harf / IPA özellikleri (titreşim, çıkış biçimi, yeri) / Örnek


b [b] / ötümlü, patlamalı, çiftdudak / balık [bAÈl1k]
c [dZ] / ötümlü, sürtünücü, dil-öndamak / cam [ÈdZAm]
ç [tS] / ötümsüz, sürtünücü, dil-öndamak / seçim [seÈtSIm]
d [d] / ötümlü, patlamalı, dilucu-dişardı / dede[deÈdE]
f [f] / ötümsüz, sürtünücü, dudak-diş / firma[ÈfIRmA]
g [g] / ötümlü, patlamalı, dil-artdamak / karga [kARÈgA]
[j] / ötümlü, patlamalı, dil-artdamak (ön) / genç [ÈjEntS]
h [h] / ötümsüz, sürtünücü, gırtlak / hasta [hAsÈtA]
j [Z] / ötümlü, sürtünücü, dil-öndamak / müjde [mYZÈdE]
k [k] / ötümsüz, patlamalı, dil-artdamak / akıl [AÈk1l]
[c] / ötümsüz, patlamalı,dil-artdamak (ön) / kedi [ceÈdI]
l [l] / ötümlü, yandaralma, dilucu-öndamak / kul [ÈkUl]
[l] / / ötümlü, yandaralma, dilu.-öndamak (ön) / lale [lAùÈlE]
m [m] / ötümlü, genizsi, çiftdudak / dam [ÈdAm]
n [n] / ötümlü, genizsi, dilucu-dişeti / anı [ÈAn1]
[N] / ötümlü, genizsi, dil-artdamak / süngü [sYNÈjY]
p [p] / ötümsüz, patlamalı, çiftdudak / ip [ÈIp]
r [r] / ötümlü, çokçarpmalı, dilucu-dişeti / raf [ÈrAf]
[R] / ötümlü, tekçarpmalı, dilucu-dişeti / ırmak [1RÈmAk]
[Ä] / ötümlü, sürtünücü, dilucu-dişeti / bir [ÈbIÄ]
s [s] / ötümsüz, sürtünücü, dilucu-dişeti / ses [ÈsEs]
ş [S] / ötümsüz, sürtünücü, dil-öndamak / aşı [ÈAS1]
t [t] / ötümsüz, patlamalı, dilucu-dişardı / ütü [YÈtY]
v [v] / ötümlü, sürtünücü, dudak-diş / var [ÈvAÄ]
[V] / ötümlü, sürtünücü [yarı ünlü] / tavuk [tAÈVUk]
y [j] / ötümlü, dil-öndamak [yarı ünlü] / yat [ÈjAt]
z [z] / ötümlü, sürtünücü, dilucu-dişeti / azık [AÈz1k]
[½] / ötümsüz, sürtünücü, dilucu-dişeti / yoz [Èj'½]